13 Mei 2025
10:00Surinamers praten niet makkelijk over de dood, terwijl die onvermijdelijk is. Vroeg of laat worden mensen ermee geconfronteerd – bij het verlies van een dierbare of bij het nadenken over de eigen ‘laatste rustplaats’. Maar die rust komt steeds vaker onder druk te staan. Begraafplaatsen in Paramaribo en districten raken vol en graven worden na verloop van tijd geruimd. Dat botst met diepgewortelde culturele en religieuze rituelen. Wat betekent dat voor het idee van ‘een laatste rustplaats’? In deze driedelige serie worden de spanningen tussen beleid, praktijk en geloof onderzocht. Deel 1 focust op de botsing tussen wetgeving en culturele realiteit.
Tekst Audry Wajwakana
Beeld Audry Wajwakana & privécollectie
Celine (82) buigt zich voorzichtig bij het stenen graf van haar schoonzoon op de rooms-katholieke begraafplaats aan de Schietbaanweg. Hij overleed in 2001. Het graf is zichtbaar verweerd. Zon en regen hebben hun sporen achtergelaten: de letters zijn deels vervaagd, onkruid groeit eromheen.
“Het draait om respect, zorg en eerbied voor de overledenen”
Edward Redjopawiro
Met een bosje fajalobi weent Celine stilletjes, bezorgd om wat komen gaat. De wettelijke grafrust van twintig jaar is verstreken. Hoewel de directe familie – weduwe en kinderen – in het buitenland woont en de grafrust voor tien jaar heeft verlengd, maakt de familie zich zorgen dat het graf van hun dierbare, zonder verdere kennisgeving, alsnog wordt verwijderd. De dochter van de overledene heeft haar oma Celine daarom gevraagd om een oogje in het zeil te houden.
(lees verder onder de foto)
In de schaduw van de dood speelt zich een stille, maar groeiende strijd af om de laatste beschikbare vierkante meters op de begraafplaatsen in Paramaribo en districten. Sinds het in 2007 in werking treden van artikel 23a van de Begrafeniswet 1959 worden oude graven op overvolle begraafplaatsen geruimd, maar dat heeft de ruimteproblematiek niet opgelost. De vraag naar graven is nog steeds groter dan de ruimte die door ruiming beschikbaar komt. Het systeem piept en kraakt.
Bij de ingangen van bekende begraafplaatsen, als Mariusrust en René’s Hof waarschuwen borden voor op handen zijnde ruimingen. Via Radio Apintie wordt regelmatig het wetsartikel over grafruiming bij begraafplaats Hodie Mihi Cras Tibi onder de aandacht gebracht. Ondanks deze publieke mededelingen leeft de wet nauwelijks onder burgers.
In de wachtkamer van de Stuiversvereniging der Hervormde Gemeente hangt een metersgrote, inmiddels verouderde lijst met graven die op 15 juni 2023 zouden worden geruimd. Of dat ook werkelijk is gebeurd, blijft onduidelijk. De verantwoordelijke is met ziekteverlof en haar assistente “weet van niets”. Ook andere beheerders staan niet te springen voor openheid omtrent grafruiming.
(lees verder onder de foto)
Keuze
Op de lijsten met te ruimen graven wordt nauwelijks gereageerd. Dat lijkt op gebrek aan bewustzijn. Tijdens een kleinschalig onderzoek begin 2024 van masterstudenten Rechtssociologie aan de Anton de Kom Universiteit vertelden beheerders van begraafplaatsen dat het vaak lastig is om nabestaanden of bevoegde erfgenamen op te sporen. Op basis van deze bevindingen vroegen de studenten de 41 ondervraagden wat er volgens hun moet gebeuren zodra de grafrusttermijn verstrijkt.
Hoewel de steekproef niet representatief is voor de ruim zeshonderdduizend inwoners van Suriname, biedt het onderzoek wel een indicatie hoe een deel van de bevolking denkt over grafrust en -ruiming. Zo dacht 56,5 procent dat de grafrust tien jaar duurt, terwijl 21 procent twintig jaar noemde. De rest ging uit van eeuwige grafrust of een andere termijn.
Opvallend is dat bijna de helft van de ondervraagden (43,5 procent) nog nooit had stilgestaan bij wat er moet gebeuren als de termijn van grafrust verstrijkt. Sommigen vinden het een verantwoordelijkheid van de erfgenamen. Toch gaf 39,1 procent aan te kiezen voor verlengen van de grafrust boven ruimen.
“Een laatste rustplaats vraagt behalve ruimte en vooral geld, ook regelmatig onderhoud. Je kunt niet éénmalig betalen en daarna decennia niets meer doen”
Steven Tjang-A-Sjin, beheerder van de RK-begraafplaats
Ondertussen vervagen de namen op grafstenen, raken graven in vergetelheid en worden menselijke resten soms onopgemerkt verplaatst. Zo haalde het verhaal van de familie Van Embriqs in december vorig jaar uitgebreid de media. Ondanks dat zij had betaald voor verlenging tot 2030, bleken de graven van haar dierbaren toch te zijn geruimd.
Geschrokken door deze situatie besloten de nabestaanden van Christiaan Biswane, die op 30 december 2004 overleed, tot actie. Zij kozen niet voor verlenging, maar besloten zijn botresten te herbegraven in zijn geboortedorp Redi Doti in het district Para.
Op 21 februari openden veldwerkers van de RK-begraafplaats de grafkelder. Twee familieleden waren aanwezig om erop toe te zien dat het juiste graf werd geopend. Intussen trof kleindochter Gladys Lynch voorbereidingen voor het herbegraven in het dorp. “Ze hadden gezegd dat de resten van mijn opa anders in een massagraf zouden verdwijnen”, vertelt ze. “Hadden we geweten dat er op deze begraafplaats grafrust van twintig jaar gold, dan hadden we een andere plek gekozen. Niemand heeft ons hierover ooit iets verteld.”
Regels veranderd
Zulke misverstanden zijn niet ongewoon. De regels rondom grafruiming zijn in de loop der jaren veranderd en niet altijd even duidelijk gecommuniceerd. Ruiming was v??r de wetswijziging van 2007 alleen toegestaan op gesloten begraafplaatsen en alleen met toestemming van de procureur-generaal (pg) zegt rechter Daniëlle Karamat Ali.
Pas toen begraafplaatsen in Paramaribo vol raakten – de rooms-katholieke begraafplaats ging in 2006 zelfs helemaal dicht – werd de wet aangepast. Sindsdien is grafruiming ook toegestaan op begraafplaatsen die nog in gebruik zijn. Wél moet de beheerder een ‘verlof tot ruiming aanvragen’ bij de pg. De Begrafeniswet noemt geen expliciete sancties voor wie zonder verlof of in strijd met de voorwaarden ruimt, maar de regels zijn strikt. Handhaving ontbreekt in deze.
De resten van Biswane werden in bijzijn van familieleden en twee agenten in een kleine kist – een tegemoetkoming van de begraafplaats – gelegd en met een lijkwagen naar Redi Doti vervoerd. Na een korte kerkdienst in het dorp werden de overblijfselen in stilte en met eerbied herbegraven. In totaal heeft het herbegraven de familie ruim SRD 20.000 gekost.
Lynch begrijpt de noodzaak van het ruimingsbeleid, maar vindt dat de wet onvoldoende oog heeft voor emoties, tradities en het mogelijke recht op een eeuwige rustplaats. “We hebben zoveel grond in Suriname, maar er is nauwelijks nagedacht over ruimte voor begraafplaatsen. Dat zou ook beleid moeten zijn”, benadrukt ze.
(lees verder onder de foto)
Familiegraf
Over de kwestie van de familie Van Embriqs wil Steven Tjang-A-Sjin, beheerder van de RK-begraafplaats, niet in details treden. “Er zijn inderdaad een paar dingen niet goed gegaan. Eén of twee fouten op vijfduizend gevallen kunnen altijd gebeuren. Soms ligt het aan de organisatie, soms aan de nabestaanden. Maar in het algemeen communiceren wij tijdig en bieden we ook meerdere opties”, zegt hij.
Nabestaanden kunnen ervoor kiezen tegen betaling de grafrust met maximaal twintig jaar te verlengen. Een alternatief is om de resten op te graven en in een speciaal urn voor botresten te plaatsen en te herbegraven in een kleiner goedkoper graf. De mogelijkheid bestaat om bij ruiming overblijfselen van overledenen van één familie in een familiegraf te plaatsen. Dat bespaart volgens Tjang-A-Sjin kosten en vereenvoudigt het onderhoud door de begraafplaats. “Zeker omdat latere generaties vaak minder betrokken zijn.”
“Hadden we geweten dat er op deze begraafplaats grafrust van twintig jaar gold, dan hadden we een andere plek gekozen. Niemand heeft ons hierover ooit iets verteld”
Gladys Lynch
Tjang-A-Sjin ontkracht het hardnekkige misverstand dat een graf “voor altijd” blijft bestaan. “Een laatste rustplaats vraagt behalve ruimte en vooral geld, ook regelmatig onderhoud. Je kunt niet éénmalig betalen en daarna decennia niets meer doen”, zegt hij.
Dat er flink is geïnvesteerd in de RK-begraafplaats is direct zichtbaar. Het terrein is volledig omheind, het afwateringssysteem is goed onderhouden en de graven liggen overzichtelijk gerangschikt. Alleen langs het hoofdpad vallen enkele scheefgezakte-, oudere graven uit de toon.
(lees verder onder de foto)
Verzet
Jurist en Javaans cultuurdeskundige Edward Redjopawiro stelt dat de Surinaamse Begrafeniswet van 1959 stamt uit de koloniale periode en grotendeels is afgeleid van de Nederlandse en onvoldoende rekening houdt met de religieuze en culturele diversiteit in Suriname. Binnen het Javaans gewoonterecht, het Adatrecht, worden begraafplaatsen bijvoorbeeld als ‘heilig’ beschouwd. “Het draait om respect, zorg en eerbied voor de overledenen. Dit sluit aan bij wat Javanen ‘gotong royong’ – het gemeenschapsprincipe van wederzijdse hulp – noemen. Dit zie je niet alleen bij de bouw van huizen of aanleg van wegen, maar ook bij onderhoud van begraafplaatsen.”
Wetgeving die onvoldoende aansluit bij deze normen en waarden kan volgens Redjopawiro gevoelens van uitsluiting oproepen. Als voorbeeld noemt hij het conflict rond de openbare begraafplaats Blauwgrond. Deze begraafplaats, waar voornamelijk Javanen begraven liggen die het islamitisch geloof beleden, heeft voor nabestaanden een diepe historische, culturele en religieuze betekenis.
In 2023 kondigde het uitvaartbedrijf Hamdard, na toestemming van districtscommissaris Ricardo Bhola aan, dat graven ouder dan twintig jaar zouden worden geruimd. Dit leidde tot grote onrust onder nabestaanden, die zich overvallen voelden. Zij verzetten zich tegen de plannen vanwege hun religieuze overtuigingen en de sterke emotionele waarde voor de graven. Het verstoren van de grafrust is voor hen ondenkbaar.
*In deel 2: hoe culturele tradities botsen met het huidige beleid
Deze publicatie is mede tot stand gekomen met steun van het Stimuleringsfonds Journalistiek Suriname (SSJS)